Διδακτική Πρόταση: Η πολιτική συγκρότηση των Ελλήνων κατά την Επανάσταση του 1821

Ιστορία Γενικής Παιδείας Γ’ Λυκείου

Σε αυτήν την ανάρτηση παρουσιάζω ένα πλήρες διδακτικό σενάριο (διάρκειας 45’), που μπορεί να αξιοποιηθεί στο Λύκειο (ή στο Γυμνάσιο με τις κατάλληλες προσαρμογές) , με στόχο την κατανόηση των εντάσεων γύρω από την ανάληψη της εξουσίας στην περίοδο της Επανάστασης του 1821. Το σενάριο αξιοποιεί πηγές από τον ιστότοπο “Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα: Ιστορία και Λογοτεχνία” της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα και δίνει στους μαθητές τη δυνατότητα να παίξουν ρόλους και να «ζωντανέψουν» τα διλήμματα της εποχής.

Διδακτικοί Στόχοι

• Να γνωρίσουν οι μαθητές τις πολιτικές δυνάμεις της Επανάστασης.
• Να αναλύσουν το Σύνταγμα της Επιδαύρου και την έννοια της λαϊκής κυριαρχίας.
• Να κατανοήσουν τις αιτίες των εμφυλίων πολέμων (1823–1824).
• Να συνδέσουν τα ιστορικά διλήμματα με το παρόν (δημοκρατία, αντιπροσώπευση, πολιτική συμμετοχή).

Στάδια Διδασκαλίας

1. Εισαγωγή – Παρουσίαση Πλαισίου (5’)

Ερώτημα: «Ποιος είχε τον έλεγχο στην Επανάσταση;») – Μαθητές γράφουν 1 πρόταση (Post-it) με τη γνώμη τους -> κολλούν στον πίνακα.

Ο/Η εκπαιδευτικός παρουσιάζει τρεις σύντομες διαφάνειες:

1. Συγκρότηση τοπικών εφοριών/συμβουλίων/γερουσιών.
2. Αντιπαράθεση προκρίτων – Φιλικών/ καπεταναίων- διανοούμενων/νεήλυδων
3. Το Σύνταγμα της Επιδαύρου και η έννοια της λαϊκής κυριαρχίας.

2. Κεντρική Δραστηριότητα- παιχνίδι ρόλων (25′)

Οι μαθητές χωρίζονται σε 4 ομάδες: Πρόκριτοι, Στρατιωτικοί/Φιλικοί, Διανοούμενοι, Μεγάλες Δυνάμεις. Κάθε ομάδα παίρνει φύλλο εργασίας με σύντομο απόσπασμα από πηγή και οδηγίες.

• Ομάδα Α – Πρόκριτοι
  • Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας (1983)
  • Διαμαντής, Η πολιτική κατάσταση πριν τη δίκη του Κολοκοτρώνη (2011)

Ομάδα Β – Στρατιωτικοί / Φιλικοί

• Απόσπασμα λόγου Κολοκοτρώνη στην Πνύκα (1838)

• Διαμαντής, ό.π.

• Ομάδα Γ – Διανοούμενοι
  • Σβορώνος, ό.π.
    
  • Dakin, Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία (1989)
• Ομάδα Δ – Μεγάλες Δυνάμεις
  • Dakin, ό.π.
  • Αναφορά στο Πρωτόκολλο Ανεξαρτησίας (1830).

Κάθε ομάδα διαβάζει το υλικό της και σημειώνει: α) βασική θέση, β) 2 κύρια επιχειρήματα, γ) ένα πιθανό επιχείρημα του αντίπαλου.

Στη συνέχεια, η κάθε ομάδα παρουσιάζει τα ευρήματά της στην ολομέλεια. Στο τέλος, διεξάγεται ψηφοφορία: Κάθε μαθητής έχει 1 post-it/ψήφο για να «επιδείξει επιρροή» (ψηφίζει την ομάδα που τον έπεισε περισσότερο, εκτός από τη δική του). “Οι Μεγάλες Δυνάμεις” (αν υπάρχει ομάδα Δ) κρατά και 3 «bonus πόντους» που δίνει ανάλογα.

Αναστοχασμός και σύνδεση με το σήμερα (10′)

Ο/Η εκπαιδευτικός παρουσιάζει σύντομο απόσπασμα του Ροτζώκου: «Η Επανάσταση έρχεται, έτσι κι αλλιώς, να διαρρήξει τις παραδοσιακές…“ Ερώτηση-προτροπή: «Σήμερα, υπάρχουν κοινωνικές αλλαγές που διαρρηγνύουν παλιές ισορροπίες; Ποιοι είναι οι σύγχρονοι “πρόκριτοι” και ποιοι οι “νέοι”;» – Διάλογος ανά ζεύγη μαθητών, αναφέρουν 1 συνοπτική ιδέα στην τάξη.

Κλείσιμο — Δημιουργική άσκηση & Αξιολόγηση

Άσκηση: Κάθε μαθητής γράφει 2–3 προτάσεις: «Αν ήσουν μέλος της Α’ Εθνοσυνέλευσης, τι θα ψήφιζες; Γιατί;» Τοποθετούνται στο κουτί/φάκελο. – Ο/Η καθηγητής/τρια μαζεύει τα «ψηφοδέλτια» ως ένδειξη αξιολόγησης και επιλέγει 3 αντιπροσωπευτικά σχόλια για να μοιραστεί στην επόμενη ώρα.

Βασικές Πηγές

Επανάσταση και Εμφύλιος στο Εικοσιένα

«Η Επανάσταση έρχεται, έτσι κι αλλιώς, να διαρρήξει τις παραδοσιακές, κατεστημένες κοινωνικοπολιτικές σχέσεις και ισορροπίες- και όλοι γνωρίζουν, από ένα σημείο κι έπειτα, ότι δεν γίνεται αλλιώς. Στη διαδικασία αυτή εμπλέκονται πολιτικά υποκείμενα που αντιμετωπίζουν με διαφορετικό τρόπο το ζήτημα της εξουσίας, αλλά, κυρίως, τους προσανατολισμούς της κοινωνίας κατά τη διάρκεια του πολέμου αλλά και μετά από αυτόν. Ο καθένας αντιλαμβάνεται με τον δικό του, ιδιαίτερο και διαφορετικό τρόπο το ρόλο του και την παρουσία του στο νέο κοινωνικοπολιτικό και θεσμικό πλαίσιο που συγκροτείται στη διάρκεια της Επανάστασης, δηλαδή το “δίκιο” του που αναπληρώνει την απόσχισή του από τις σταθερότητες και τις ισορροπίες της οθωμανικής κατάκτησης και προβάλλεται στα “δίκαια του έθνους”.»

Ροτζώκος Ν., Επανάσταση και Εμφύλιος στο Εικοσιένα, Πλέθρον/ Δοκιμές, Αθήνα 1997, σ.205.

Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας

«Στην περίοδο 1821—1824 η επανάσταση προόδευσε ραγδαία. Οι άτακτοι σχηματισμοί των κλεφτών και του νησιώτικου στόλου κατόρθωσαν να καταλάβουν πολλά φρούρια και ν’ αποκρούσουν όλες τις τουρκικές εκστρατείες από στεριά και θάλασσα. […]

Παράλληλα με την εθνική πάλη, διεξάγεται αυτή την περίοδο μια εσωτερική σύγκρουση για την ηγεσία της Επανάστασης, με αντικείμενο τις πολιτικές και κοινωνικές αρχές του νέου υπό δημιουργία κράτους. […] Η πρώτη Εθνοσυνέλευση, που έγινε κοντά στην αρχαία Επίδαυρο, ψήφισε ένα δημοκρατικό σύνταγμα (Ιανουάριος 1822), που καθίδρυε την πρώτη Γενική κυβέρνηση της Ελλάδας, χωρίς όμως να καταργήσει τις τοπικές κυβερνήσεις. […] Το Σύνταγμα της Επιδαύρου άφηνε όλη την εξουσία στους πρόκριτους. Από τ’ άλλο μέρος, τα πολεμικά γεγονότα είχαν αυξήσει την επιροή των στρατιωτικών αρχηγών που εκπροσωπούσαν ως ένα βαθμό την αγροτιά και που με τη σειρά τους διεκδικούσαν ευρύτερη συμμετοχή στη διακυβέρνηση της χώρας. Έτσι η υφιστάμενη απ’ την αρχή αντίθεση ανάμεσα στις δυο ομάδες κατέληξε το 1823-1824 σε ανοιχτό εμφύλιο πόλεμο. Στην πρώτη φάση, οι πρόκριτοι των νησιών, που είχαν μάλλον αστικές τάσεις, συμμαχώντας με το μεγαλύτερο μέρος των Πελοποννησίων προκρίτων, κατόρθωσαν ν’ απομακρύνουν τους στρατιωτικούς που είχαν αρχηγό τον Κολοκοτρώνη. Οι δυο ομάδες των προκρίτων είχαν ήδη επιβάλει τη θέλησή τους στη δεύτερη Εθνοσυνέλευση που συγκλήθηκε στο Άστρος (1823), που παρά τις φατριαστικές διαμάχες παρουσιάζει για την οργάνωση του ελληνικού κράτους πραγματική πρόοδο. Καταργήθηκαν οι τοπικές κυβερνήσεις και διατυπώθηκαν σαφέστερα οι σχετικές με τα ατομικά δικαιώματα διατάξεις. Η συμμαχία ανάμεσα στους προκρίτους των νησιών και της Πελοποννήσου δεν κράτησε πολύ. Ο εμφύλιος πόλεμος ξανάρχισε γρήγορα. Σ’ αυτή τη δεύτερη φάση, οι νησιώτες, υποστηριζόμενοι απ’ τα φιλελεύθερα στοιχεία και τους διανοούμενους που μαζί τους συνδεόταν το μεγαλύτερο μέρος του λαού, επικράτησαν σε βάρος των Πελοποννησίων προκρίτων και πήραν στα χέρια τους τις ελληνικές υποθέσεις, έχοντας επικεφαλής τον Γ. Κουντουριώτη και τον Φαναριώτη Α. Μαυροκορδάτο, τη διαπρεπέστερη πολιτική προσωπικότητα της Επανάστασης.»

Σβορώνος Ν., Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1983, σ.67-69.

Η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα πριν τη δίκη του Κολοκοτρώνη

«Ωστόσο, ήδη από τα πρώτα προεπαναστατικά χρόνια, από τη δράση της Φιλικής Εταιρίας ακόμη, άρχισε να διακρίνεται το χάσμα ανάμεσα στις δύο αυτές μερίδες του Ελληνισμού. Διότι, παρ’ ότι οι προεστοί, θυσιάζοντας χρήμα και ζωές, αλλά και θέτοντας εν αμφιβόλω τα κοινωνικά και πολιτικά προνόμια που είχαν από τη συμμετοχή τους στην οθωμανική διοίκηση, εν τέλει προσχώρησαν στον απελευθερωτικό αγώνα, η εμπλοκή των αρματολών και των κλεφτών, εκ των πραγμάτων, άλλαζε τις κοινωνικές ισορροπίες. Διότι, οι πολεμικές περιπέτειες κατά τη διάρκεια του Αγώνα ήταν λογικό να συσπειρώσουν τους ελληνικούς πληθυσμούς γύρω από τους επικεφαλής των ενόπλων τμημάτων του, τον Μπότσαρη, τον Ανδρούτσο, τον Κολοκοτρώνη, τον Καραϊσκάκη, τον Μαυρομιχάλη, τον Μιαούλη ή τον Τζαβέλα.

Μπορεί λοιπόν οι προεστοί να τέθηκαν επικεφαλής των επαναστατημένων επαρχιών, εν τούτοις, σταδιακά, η ηγεσία ήταν λογικό να περάσει στα χέρια των καπεταναίων. Ο λαός αυτούς αγαπούσε και δευτερευόντως τους πολιτικούς. Ειδικά απέναντι στον Κολοκοτρώνη, ο ανταγωνισμός των προεστών ήταν εξ αρχής έντονος, προεξάρχοντος του προκρίτου Αναγνώστη Δεληγιάννη. Παρ’ ότι ο Κολοκοτρώνης είχε ενισχυθεί τα μέγιστα μετά τη νίκη του επί του Δράμαλη, εν τούτοις οι εμφύλιες έριδες, που ξέσπασαν στα 1823, κατέληξαν στον φόνο του πρωτότοκου γιου του, Πάνου Κολοκοτρώνη.»

Διαμαντής Α., «Η πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα πριν τη δίκη του Κολοκοτρώνη», Οι Μεγάλες Δίκες: Η δίκη του Κολοκοτρώνη, Ελευθεροτυπία, Αθήνα 2011, σ.49.

Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία

«Για την αδυναμία των Ελλήνων να επιτύχουν τη δημιουργία μιας κεντρικής εξουσίας, οι προσπάθειες που έκαναν προς αυτή την κατεύθυνση διατήρησαν μέσα τους την ιδέα της εθνικής ενότητας με την οποία είχαν ξεκινήσει την Επανάσταση. Οι προσπάθειες αυτές δεν έγιναν τόσο επειδή υπήρχε η πιεστική ανάγκη ενός κεντρικού συντονισμού των πολεμικών επιχειρήσεων, αλλά πολύ περισσότερο επειδή υπήρχε η γενική αντίληψη ότι για να επιτύχουν την αναγνώριση από τις ευρωπαϊκές Δυνάμεις έπρεπε να εγκαθιδρύσουν ένα κράτος σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις μπορούσαν, ως επί το πλείστον, να αφεθούν στην πρωτοβουλία των τοπικών οπλαρχηγών και των πλοιάρχων. Η τουρκική στρατηγική δεν είχε κανένα μυστικό και δε χρειαζόταν γενικό επιτελείο για να αντιμετωπιστεί^. οι μετακινήσεις των Τούρκων γίνονταν πάντοτε με αργό ρυθμό και από δρόμους που εύκολα μπορούσε κανείς να προβλέψει. […] Οι διαπραγματεύσεις όμως με τις Μεγάλες Δυνάμεις ήταν άλλο θέμα. Αυτές έπρεπε να γίνουν από μία κεντρική εξουσία ή τουλάχιστον από κάποιον που θα φορούσε το προσωπείο της κεντρικής εξουσίας.»

Dakin D., Ο Αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία 1821-1833, μτφρ. Ρ. Σταυρίδου-Πατρικίου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989, σ.393.

Ο λόγος του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στην Πνύκα

«Εις τον πρώτο χρόνο της Επαναστάσεως είχαμε μεγάλη ομόνοια και όλοι ετρέχαμε σύμφωνοι. Ο ένας επήγεν εις τον πόλεμο, ο αδελφός του έφερνε ξύλα, η γυναίκα του εζύμωνε, το παιδί του εκουβαλούσε ψωμί και μπαρουτόβολα εις το στρατόπεδον και εάν αυτή η ομόνοια εβαστούσε ακόμη δυο χρόνους, ηθέλαμε κυριεύσει και την Θεσσαλία και την Μακεδονία, και ίσως εφθάναμε και έως την Κωνσταντινούπολη. Τόσον τρομάξαμε τους Τούρκους, οπού άκουγαν Έλληνα και έφευγαν χίλια μίλια μακρά. Εκατόν Έλληνες έβαζαν πέντε χιλιάδες εμπρός, και ένα καράβι μίαν αρμάδα. Αλλά δεν εβάσταξεν. Ήλθαν μερικοί και ηθέλησαν να γενούν μπαρμπέρηδες εις του κασίδη το κεφάλι. Μας πονούσε το μπαρμπέρισμά τους. Μα τι να κάμομε; Είχαμε και αυτουνών την ανάγκη. Από τότε ήρχισεν η διχόνοια, και εχάθη η πρώτη προθυμία και ομόνοια. Και όταν έλεγες τον Κώστα να δώσει χρήματα διά τας ανάγκας του έθνους, ή να υπάγει εις τον πόλεμο, τούτος επρόβαλλε τον Γιάννη. Και μ’ αυτόν τον τρόπο κανείς δεν ήθελε ούτε να συνδράμει ούτε να πολεμήσει. Και τούτο εγίνετο, επειδή δεν είχαμε ένα αρχηγό και μίαν κεφαλή. Αλλά ένας έμπαινε πρόεδρος έξη μήνες, εσηκώνετο ο άλλος και τον έριχνε, και εκάθετο αυτός άλλους τόσους, και έτσι ο ένας ήθελε τούτο, και ο άλλος το άλλο. Ίσως όλοι ηθέλαμε το καλό, πλην καθένας κατά την γνώμη του.»

Η ομιλία τον Θ. Κολοκοτρώνη πραγματοποιήθηκε στην Πνύκα στις 7/10/1838 και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Αιών στις 13/11/1838.

Ο λόγος του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στην Πνύκα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2008, σ.13-14.