Γενικά για το έργο
Το Άξιον Εστί γράφτηκε το 1959 και είναι ένα συνθετικό ποίημα.
Βασίζεται πάνω στη βυζαντινή λειτουργική παράδοση. Χωρίζεται σε τρία μέρη: « Η Γένεσις», « Τα Πάθη», «Το Δοξαστικό». Το πρώτο μέρος έχει ως θεματικό κέντρο τη δημιουργία του κόσμου και τη θέση του στη συνείδηση του ποιητή. Το δεύτερο αναφέρεται στα πάθη του ποιητή και του ελληνισμού κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο και την Κατοχή και στο τρίτο κυριαρχεί η Ελλάδα( φύση, θρησκεία-ιδιαίτερη αναφορά στην Παναγία-, ποιητής).
Η αφήγηση γίνεται σε α΄ πρόσωπο: άλλοτε είναι ο ποιητής και άλλοτε ο Έλληνας που αφηγείται. Στο ποίημα γίνεται προσπάθεια να ταυτιστεί η μοίρα του ποιητή με τη μοίρα της Ελλάδας, που και οι δυο πασχίζουν για την ελευθερία.
Η γλώσσα του ΄Αξιον Εστί περιέχει στοιχεία από τον Όμηρο ως το Μακρυγιάννη και από το Βυζάντιο ως το Σολωμό. Ο Ελύτης, όμως, προχώρησε και στον εμπλουτισμό της με νέες λέξεις και συνέβαλε στην ανανέωσή της (γενικά της νεοελληνικής).
- Το απόσπασμα: Τα Πάθη, Άσμα η‘
Το θέμα του αποσπάσματος είναι η απόγνωση του ποιητή για τα δεινά του ελληνικού λαού στην Κατοχή, για τις εκτελέσεις των αντιστασιακών, την πείνα και την αναμενόμενη επιδείνωση της κατάστασης.
Πρώτη ενότητα: Ο ποιητής αναζητά διέξοδο και τη βρίσκει στο παράθυρο, απ΄όπου κοιτάζει το χιονισμένο τοπίο (πρόκειται για το χειμώνα του 1941-42, οπότε πέθαναν από την πείνα πολλοί Έλληνες). Η αναφώνηση «Αδελφοί μου» και ο μέλλοντας « θα τ΄ατιμάσουν» δίνουν προφητικό τόνο στην πρώτη στροφή: τα δέντρα θα μετατραπούν σε αγχόνες για τους Έλληνες αγωνιστές.
Δεύτερη ενότητα: Η υπερρεαλιστική εικόνα «Δάγκωσα τη μέρα και δεν έσταξε ούτε σταγόνα πράσινο αίμα» δηλώνει ότι η χαρά της ζωής και οι χυμοί της έχουν στεγνώσει και έχουν δώσει τη θέση τους στο θάνατο. Δεν υπάρχει ελπίδα: το σκοτάδι κυριαρχεί. Ακόμα και ο ήλιος, σύμβολο της ζωής και της ελευθερίας, οδηγεί στο θάνατο ( «Κι η αχτίδα του ήλιου γίνηκεν, ιδέστε / ο μίτος του Θανάτου!»).
Τρίτη ενότητα:
Κυριαρχεί η εικόνα των μαυροφορεμένων γυναικών, που αντί να αντλούν νερό από τα πηγάδια για να προσφέρουν στα παιδιά τους(«στ΄ αηδόνια των αγγέλων») βγάζουν μέσα από τα πηγάδια τα νεκρά κορμιά των αδικοσκοτωμένων συμπατριωτών τους. Υπάρχει αντίθεση του ευτυχισμένου παρελθόντος με το τραγικό παρόν.
Τέταρτη ενότητα:
Ο ποιητής εκφράζει την οργή του λαού του («άχτι») για τα δεινά που προξένησε η Κατοχή (πείνα, θάνατος , ερήμωση πόλεων). Υπάρχει ελπίδα στην Αντίσταση που με προκηρύξεις και συνθήματα στους τοίχους συντηρεί το αισιόδοξο φρόνημα του λαού.
Πέμπτη ενότητα: Το σκοτάδι σκεπάζει τα πάντα και την ψυχή του ποιητή. Δίνεται ξανά προφητικός τόνος για το μέλλον( «μαύρες ώρες φτάνουν»). Παρόλαυτα η απαισιοδοξία δεν είναι απόλυτη, αφού οι ίδιοι οι κατακτητές («τέρατα») δηλητηριάζονται από το θάνατο που υπάρχει μέσα τους.(«οι χαρές μιάνει / τα σπλάχνα των τεράτων»).
Έκτη ενότητα: Επανέρχεται το τοπίο του θανάτου. Η στροφή αποτελείται από δύο στίχους της πρώτης και έξι της δεύτερης στροφής: η κυριαρχία του θανάτου είναι απόλυτη.
Τεχνική: Το ποίημα συνδυάζει στοιχεία της παραδοσιακής ποίησης( στερεή δομή των στροφών που συνδέονται και νοηματικά μεταξύ τους) και της σύγχρονης ποίησης ( υπερρεαλιστικές εικόνες, απουσία στίξης). Υπάρχει μουσικότητα: το απόσπασμα έχει τον ίδιο αριθμό συλλαβών σε κάθε στίχο με τον ύμνο « Αι γενεαί πάσαι» της Μ. Παρασκευής.
Ύφος-Γλώσσα:
Ο λόγος είναι πλούσιος. Το ύφος είναι μεγαλοπρεπές και σοβαρό , θυμίζει έντονα θρησκευτικό κείμενο.
