Η Αίγυπτος του Αλ-Ασουανί

Από την Αυτοκινητιστική Λέσχη στο Μέγαρο Γιακουμπιάν

Η λογοτεχνία του Αλάα Αλ-Ασουανί είναι μια περιπλάνηση στην Αίγυπτο του 20ού αιώνα. Δύο από τα πιο σημαντικά βιβλία του, Η Αυτοκινητιστική Λέσχη και Το Μέγαρο Γιακουμπιάν, αποτυπώνουν με εντυπωσιακή δύναμη διαφορετικές στιγμές και όψεις της αιγυπτιακής κοινωνίας, λειτουργώντας σαν καθρέφτης μιας χώρας που συνεχώς παλεύει με τις αντιφάσεις της, τις ανισότητες, τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις της.

Η Αίγυπτος της αποικιοκρατίας – Η Αυτοκινητιστική Λέσχη

Στη Λέσχη ο συγγραφέας μας μεταφέρει στο Κάιρο του 1940, που βρίσκεται υπό βρετανική κατοχή. Δύο κόσμοι συγκρούονται: οι αποικιοκράτες και οι ντόπιοι, τα αφεντικά και οι υπηρέτες, οι πλούσιοι και οι φτωχοί, οι άντρες και οι γυναίκες. Η Αυτοκινητιστική Λέσχη, χώρος πολυτελείας και αυστηρής πειθαρχίας, γίνεται σκηνικό μιας κοινωνίας σε βρασμό. Εδώ εξυπηρετείται με τελετουργική ακρίβεια η υψηλή κοινωνία και ο ίδιος ο βασιλιάς, αλλά το τίμημα το πληρώνουν οι υπηρέτες, με πρώτον τον Ελ Κούο, υπηρέτη του βασιλιά και αρχηγό των υπηρετών.

Ο Αλ-Ασουανί επιλέγει πολλαπλές αφηγήσεις, πλέκοντας ιστορίες μιας ολόκληρης οικογένειας και φέρνοντας τους ήρωες του αντιμέτωπους με κρίσιμα διλήμματα, «το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο Όχι», όπως θα έλεγε ο Καβάφης. Η εκμετάλλευση, η προδοσία, η έλλειψη αυτοσεβασμού, αλλά και η αντίσταση και η αξιοπρέπεια, γίνονται τα νήματα που υφαίνουν μια τοιχογραφία εποχής. Ο αναγνώστης μπορεί να διακρίνει στις πράξεις των ηρώων τα πολιτικά και κοινωνικά ρήγματα μιας Αιγύπτου που βρίσκεται σε καίρια καμπή.

Το πολυπρόσωπο μυθιστόρημα αναπαριστά πολύ παραστατικά την πολύβουη ζωή της Αιγυπτιακής πρωτεύουσας, η οποία δε φαίνεται ποτέ να κοιμάται, συγχρονίζεται με τις προσταγές του τελετουργικού των μουσουλμανικών προσευχών, πλένεται και τρώει συνεχώς και καπνίζει ό,τι μπορεί να καπνίζεται! Θα ξεχώριζα από τους ήρωες τον εκκεντρικό, κομμουνιστή πρίγκηπα και αρχηγό της αντιστασιακής οργάνωσης για το τέλος της αποικιοκρατίας, και την αξιοπρεπώς προοδευτική μητέρα, ανάμεσα στους πολλούς. Πολύ καλή η μετάφραση από τα Γαλλικά του Γιάννη Στρίγκου, σε ένα απαιτητικό και πολυσέλιδο κείμενο (632 σελ), που καταφέρνει να αποδώσει το πνεύμα και την κουλτούρα της χώρας και της εποχής. Δεν με κάλυψαν το αναμενόμενο happy end και το πολλά υποσχόμενο ξεκίνημα του βιβλίου, όπου παρουσιάζεται η ιστορία της ανακάλυψης του αυτοκινήτου (και κατ’ επέκταση η δύναμη και η αίσθηση υπεροχής και ελευθερίας που απέκτησε η αστική τάξη της Ευρώπης από τη χρήση του) το οποίο, όμως, ξεκίνημα, δεν μπόρεσε κατά τη γνώμη μου να συνδεθεί απόλυτα αρμονικά με την υπόλοιπη εξέλιξη του μυθιστορήματος.

Η Αίγυπτος της παρακμής και των αντιφάσεων – Το Μέγαρο Γιακουμπιάν

Με το Μέγαρο Γιακουμπιάν ο Αλ-Ασουανί μάς μεταφέρει μισό αιώνα αργότερα, στη δεκαετία του 1990. Το άλλοτε μεγαλοπρεπές κτίριο της αιγυπτιακής πρωτεύουσας, στεγάζει πλέον έναν μικρόκοσμο κοινωνικών αντιθέσεων. Μέσα στα διαμερίσματα και στις παράγκες της ταράτσας του συναντιούνται αριστοκράτες που ξεπέφτουν, νεαροί που ονειρεύονται κοινωνική άνοδο, επιχειρηματίες που πλουτίζουν, αλλά και περιθωριοποιημένοι που ψάχνουν μια θέση στον ήλιο.

Ο Ζάκι, ξεπεσμένος αριστοκράτης, θυμίζει φάντασμα μιας παλιάς εποχής, ένας flâneur, ένας περιπλανώμενος περιπατητής, που περιδιαβαίνει την πόλη και καταγράφει τις αλλαγές της. Αντίθετα, ο Τάχα, γιος θυρωρού, βλέπει τα όνειρά του για κοινωνική ανέλιξη να γκρεμίζονται λόγω καταγωγής, ώσπου η απόγνωση τον οδηγεί στον φανατισμό και στην Τζιχάντ. Στον αντίποδα, ο δημοσιογράφος Χατίμ, προσπαθώντας να ζήσει ανοιχτά την ομοφυλοφιλία του, συγκρούεται με μια κοινωνία αδυσώπητα συντηρητική, ώσπου καταρρέει κάτω από το βάρος της απόρριψης.

Παράλληλα, οι γυναικείες μορφές του μυθιστορήματος αποτυπώνουν με ένταση τη βία και την εκμετάλλευση που διαπερνά την καθημερινότητα. Η νεαρή Μπουσάινα υπομένει τα χυδαία αγγίγματα του αφεντικού της, όπως την προτρέπει η ίδια της η μητέρα, με αντάλλαγμα λίγες λίρες – αρκετές μόνο για να θρέψει την οικογένειά της. Στην άλλη άκρη της κλίμακας, η Σουάντ, δεύτερη σύζυγος του ισχυρού και αδίστακτου χατζή Αζάμ, αναγκάζεται να υποδυθεί την ευτυχισμένη νύφη σε έναν γάμο μυστικό και συμφεροντολογικό, προκειμένου να εξασφαλίσει το μέλλον του παιδιού της. Μέσα από τον Αζάμ, που διαπλέκεται με την πολιτική και τα επιχειρηματικά συμφέροντα, ο συγγραφέας ξεσκεπάζει με καυστικότητα τον κυνισμό και τη διαφθορά της νέας ελίτ.

Όλοι αυτοί οι χαρακτήρες, μαζί με πλήθος δευτερευόντων, συγκροτούν μια τοιχογραφία παρακμής, αλλά και ζυμώσεων, με την Αίγυπτο ταλαντεύεται ανάμεσα στον εκσυγχρονισμό και τον ισλαμισμό, ανάμεσα στην ελπίδα και την απελπισία.

Η λογοτεχνία ως πολιτική πράξη

Και στα δύο μυθιστορήματα, ο Αλ-Ασουανί δεν αφηγείται απλώς: παρεμβαίνει πολιτικά. Στηλιτεύει την αποικιοκρατία, την αυθαιρεσία της εξουσίας, τη διαφθορά και την κοινωνική αδικία, δείχνοντας πώς όλα αυτά γεννούν φανατισμό, βία και παρακμή. Παράλληλα, όμως, γράφει με ένταση και γοητεία, παραδίδοντας έργα που λειτουργούν και ως απολαυστική λογοτεχνία και ως μαρτυρίες μιας χώρας που διαρκώς επαναπροσδιορίζεται.

Από το Κάιρο της αποικιοκρατίας έως το Κάιρο των ’90s, η Αίγυπτος του Αλ-Ασουανί είναι ένας ζωντανός οργανισμός σε κρίση, γεμάτος πάθη, αντιφάσεις και αγώνες. Κι ίσως γι’ αυτό τα βιβλία του μιλούν όχι μόνο στους Αιγύπτιους, αλλά σε κάθε αναγνώστη που αναζητά στη λογοτεχνία την αλήθεια για την ανθρώπινη περιπέτεια.

(Τα βιβλία του Αλ- Ασουανί κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Πατάκη και μπορείτε να τα βρείτε στα on line βιβλιοπωλεία ΙΑΝΟΣ και Greekbooks).